 |
Száraz, György Miklós
Foto: Száraz, Zsuzsanna
|
Proceso de Dávid
Ĝi estas malgaja, „ke la ununura hungarfondinta eklezio, la en Transilvanio en 16-a jarcento naskiĝinta unitariana – kiu per je 1568 eldirinta leĝigo de religilibereco kaj per ĝia progresa animo estus eminenta – estis dorno en iliaj okuloj de aliaj kristanaj konfesioj. Pro sia malmulta nombro de personaro multoj ankaŭ ne konas ilin, kaj la komunikaĵojn malinkline akceptas.” La nepardonema materialista Bartók skribas tiojn ĉi skribvicojn, kiu plenkreskkape, propravole iĝis unitarianon.
„Ni estas judoj, diris mia patro. Pro tio ni ne kredas je Kristo. Se Dio tiun estus volis, ke al Jesuo vi preĝu, tiam Li tiel ordigas, ke en italan familion vi naskiĝu. Cetere mi ne havas ĉagrenon kun li. Sendube li estis tre normala homo. Vi devas estimi lian klopodon. Tamen multaj homoj kredas ke li estis filo de Dio. Mi ne scias, kian problemon li havas per sia patro. Sed se tiel traktus kun mi kaj al fio de alio vi konfesus sin, ĝis sango vi insultus min.
Álvaro Mutis[1]: Patroj kaj filoj
„Se Dio ne estus Triunuo, tiu estus terura! Unu monolita Dio, eterna ĉiamfraŭlo de la mondoj. estus terure enuiga Dio. Sed Dio estas mem la doneco kaj rekompenco de amo, kaj kiam unu viro amas unu virinon, kaj unu virino amas unu viron, amo de Dio traiĝas tra iliaj koroj, iliaj buŝoj, iliaj brakoj kaj iliaj korpoj. Dum tiuj minutoj la Triunuo traiĝas tra ili, la dia kurento pasis tra ĉiuj siaj fibroj.”
Henri Boulard[2] SJ
La defalinta Jesuo
La unuan unitarianan episkopon de universo, Franciskon
Dávid[3] 29-an de Marto 1579 oni arestis en Koloĵvar
[4]. En Aprilo de tiu sama jaro liaj kontraŭuloj (Giorgio
Blandrata[5] kaj d-ro Faustus
Socinus[6]) en la parlamento de
Torda[7] – antaŭ la katolika transilvania duko, Kristóf
Báthory[8] – el inter liaj al herezo dirintaj opinioj unuavice lian triununeiĝan kredprincipon ili diris en la lian vizaĝon. Laŭ tio ĉi Jesuo estis dia delegito, kiu promeson de la Malnova testamento klopodis realigi, sed malsukcese. Lia oferado estis majeste terura homa ofero, sed kiu ne donis savon. Jesuo malsikcesis, kaj Dio levis lin en ĉielon, en sian dekstron sidigis lin, kie li atendas la duan alvenon. Proceso de Francisko
Dávid en
Gjulavehervar[9] agitiĝis en Junio de 1579. Oni kulpigis lin, kondamni lin, en fortresoprizonon de Déva enkarcerigis lin, kie je novembro samjare ankaŭ li mortis.
Mizera afero, multulo dirus, sed kio konvernas nin? Ĉu unitariana episkopo? Ĉu duko
Báthory? Ĉu
„Alta fortreso de Déva”[10]? Ĉu
Koloĵvar kaj Transilvanio? Kio estas tio ĉi, ĉu ia fabelo? Ĉu ĝi estas malnovtempe, eble ankaŭ ĝi ne estas vero? Ĝi estas malgaja, sed multoj ankaŭ hodiaŭ ni ne konas, ĉu kiu estis la unitarianismo.
 |
| Francisko David |
Kiel en la verovivo, pli malfue ankaŭ tie ĉiu kunkirliĝas, almenŭ ni komencu sisteme. Kun la nomo unitariano en 1600, sur rezolucioj de en la sikulolanda
Lécfalva[11] okaziginta sikula konvencio ni renkontiĝas unue. La esprimo el la latina
’unus, unitas’ – unu, unueco – vorto devenas, kaj ĝi referencas pri la unusoleco kaj unueco. La kvintesenco de unitariana idearo estas nome la kredo de unu kaj nedividebla Dio. Francisko Dávid – la granda fondinto – inter lernigo de la kristana religio nur tiujn akceptis por valida, kiuj havas bibliajn bazojn, kaj tiuj per homa senco esatas kompreneblaj. Tio ĉi estas malnova afero!
’Sine glossa’ – diras Sankta Francisko. Sen glosoj, eksplikoj. Bonvolu la Biblion tiel kompreni, kiel estas skribe. Kaj ja malriĉuleto de Dio ne estas la unua, ekzemple Joachim
de Fiore jam antaŭ
Francisko preskaŭ cent jare tiun eldiris, ke popolo nova kaj malnova de Dio, la judoj kaj kristanoj unuanime laŭ en la Biblio skribintaj kaj laŭ kristaj principoj devus vivi pace. Ankaŭ Francisko Dávid referencigas pri la Biblio. Kaj en la Biblio ni ne trovas aludon al la doktrino de Sankta Triunuo, ja pri la dogmo nobligintan lernigon nur je 4-a jarcento oni prilaboris. La unitariana fidelulo estimas Jesuon, kiu grandegan oferon faris por homaro, kaj kies al lernigo devas obei, sed li ne konsentas pri verkinta decido en post lia naskiĝo 325-a jaro, en nicea koncilio, kiam mortemuloj alian mortonton kun dia karaktero investis. La bazo de uniarismo estas la kritianismo jesua. La uniana kredulo estas akceptanta, tolerema, ni dirus: liberpensula. Li scias, ke ne ekzistas origina peko kaj antaŭdestiniteco, li fidas je tiu, ke liberan volon kaj sencon li havas, li havas okazon decidi inter bona kaj malbona, tio signifas, el propraforto beatiĝi. Li ne kredas je la korpa, sed kredas je la anima resurekto. (Liaj kontraŭuloj ofte asertas, ke la unitarianoj per tia racia kritiko proksimiĝas al religiaj demandoj, ke tiu mem la religian kredon minacas.) La unitarisma eklezio ne anoncas sian erarimunon, aliflanke pri nacio, pri patrio, pri homeco, pri morala sintenad, pri korpa kaj anima persisto parolas. La unitarismon multo pri kronmeto de reformacio, kaj pri unu el pluraj pintaj atingoj de hungara religiema genio, ĉar konsciencan kaj pensan liberecon, krome respondecon de senco leĝigis. La unitarismo blokoeklezie en Transilvanio, en Sikullando, diaspore en la hodiaŭa Hungarujo same ekzistas, nombro de siaj fideluloj estas super centmil. (Ke en sia brilepoko, je la fino de 16-a jarcento kiom unitariana fidelulo vivus en Hungarujo kaj Transilvanio? Ni taŭgas ne taksi. Estas fakto, ke estis mallonga periodo. kiam pli granda kvoto de hungara loĝantaro de Transilvaniom estis unitariano, kaj sur la sudaj terenoj de
Ebenaĵo[12], de montoj de Transilvanio ĝis
Baranjao[13] etendiĝis la vilaĝoj, kies loĝantaro – respektive sia pli granda parto – eklezion de Francisko
Dávid elektis.
Ĝirono, Jakobo la Konkeranto kaj Rambano[14]
 |
Ĝirona, la bordo de la rivero Oñar
Foto: Száraz, György Miklós
|
Eble mi ne devus fanfaroni per tio, sen ĉi kiun mi faru, se foje en mi nek en Sikulolando kaj same nek en Koloĵvaro, sed en kataluna urbo reviviĝas la interesiĝo pri la unitarianoj. Pri Ĝirono nenion mi sciis ĝis tiu, ĝis kiu sur inter la Barcelono kaj la franca landlimo aŭtoŝoseo amble same multfoje miris pri la giganta konstuaĵbloko de katedralo de vojo pli malproksime etendiĝanta setlejo. Iam mi decidis, mi dediĉos unu posttagmezon, mi sube turniĝos, mi rigardos por mem la urbon, grandega bloko de tiu tiel altiĝas super la tagmentojn, kiel unu giganta ŝuoskatolo. Valoris la devojiĝo, la urbo de la kvar riveroj – la
Güell, la
Galligan, la
Oñar kaj la
Ter – en mian koron ŝtelis sin. Ne pro tio, ĉar la ĝian katedralon ankoraŭ Karlo la Granda fondis je la fino de 8-a jarcento, aŭ ĉar tio ĉi katedralo kaŝas la plej grandegan gotikan ununavan preĝejoplacon. Ankaŭ ne por tio, ĉar la urbo tia strikte kontruas sin al bordo de streta, meanda Onar, kvazaŭ la akvo inter la muroj de domoj estus elfosinta por si fluejon. Por mi ne pro tioj ĉi estas neforgesebla la urbo, sed ĉar vage inter praaj, mornatmosferaj muroj de la ’call’ en la eretan vendejon mi vojeraris, En unu da inter la strato de Germanoj kaj la strato Fortreso meandrantaj ŝultrolarĝaj interstratetoj embuskiĝis la butiko, kien poste multjare ankaŭ plurfoje mi reiris. Krom la libroj, krom polvaj pergamenoj kolorajn birdetojn, kriadigantajn ĝibraltarajn papagojn, arabajn ponardojn, ĉinajn silkatunkojn, rustajn kirasojn, seke putrintemeskajn koŝojn kaj kaĥelojn de forno, en ŝafleda saketo kandizintan per oranĝŝelo miksintan berberan haŝiŝon, turkajn dolĉaĵojn kaj el saracenaj tritikoj pretiĝintajn frandaĵojn, tiel nomatan bretonan patkukon proponis la barba, krispa vangharara butikisto. Se en la malnovurbo vagade mi ne eltrovus same de mem, kiam de la germana-angla-katalunan mikslingvan uzanta maljunulo mi estus ekscii, ke urbcentro de Ĝirono kaŝas la unu el aliaj plej integre restintan judejon (hisp.: judería; kata.:
’call’) de Eŭropo, mezepokan judkvartalon. La al morozeska ŝajnanta malnovlibrejisto-bestkomercisto-sukeraĵito estis tiu, de kiu unue mi aŭdis pri je 1263 en Ĝirono (tiutempe parto de Aragona reglando) ekinta polemiko pri religio, kiun en Barcelono oni okazis, kaj en tio Jakobo la I-a aragona monarĥo prezidis. „La ununura juda-kristana spirita batalo estis – diris la ofendiĝe la butikisto –, kiun inter honestaj cirkonstacoj, laŭ egalaj oni okaziĝis.
Jaime el Conquistador estis granada viro – li kompletigis –, li tre sciis, kio estis sia intereso, kaj se la sia intreso tiel deziris, li ne timis interkoĉi siajn lipharojn kun la inkvizicion inspektantaj, arogantaj dominikanoj.” Tiel li parolis pri Jakobo la Konkeranto, pri edzo de Violeta la Árpád-dinastia, pri filino de nia reĝo Andreo la 2-a, kiel pri vivanta politikisto, kaj de tio ĉi en profundo de malklara interstrateo de ’call’, en tiu la nekomprenebla butiketo kvazaŭ en kompreneblan proksimon alvenis la fora paseo. Ambaŭ ĉefrolulo de la disputo estis famegkonataj scienculo. La judan procesulon la laŭ Naĥmanido aŭ
RaMBaN koninta – en Ĝirono naskiĝinta rabeno – mistika biblioklarigisto, filozofo-kabalisto-kuracisto reprezentis (kiun ankaŭ laŭ
Moses ben Nahman de Gerona,
Ramban El Gerondi, sed katalune
Bonastrug Da Porta ni konas, kaj kiu ne miksenda kun alia famnoma filozofo, kun
RaMBaM, kun la famekonata
Rabeno Moses ben Maimon, laŭ sia konata greka-latineska nomo
Maimonido). La kristanajn opiniojn dominikana monaĥo protektis, kiu cetere estis juda ankaŭ mem. Pri (dia kaj) mesia ekzisto de Jesuo lancojn rompanta blanka fratulo, Pablo
Christiani nome ne estis naskiĝinta kristano, sed sian judan kredon (kaj sian Saul nomon) forlasanta konvetiĝulo.
Polemikoj pri religio en la mezepoko (Vera Israelo)
Ĝis kiam butikisto de fantomeska malnovlibrejisto de ĝirona
’call’ ne parolis pri la ĝirona-barcelona intelekta batalo, se oni eldiris la vortojn, polemiko pri religio, al mi la aĝo de reformacio, la 16-a jarcento venis al mian memoron. Jarcento de
Lutero,
Melanktono,
Bugenhagen,
Zvinglo,
Kalvino, Miguel
Servet[15], Francisko
Stancaro, Tamás
Arany kaj György
Válaszúti[16]. Kvankam alie pensantoj, novigi (aŭ al la malnovo reetendi) dezirantoj vivis ankaŭ pli frue, Kristanoj, judoj, mahometanoj diskutis demandon de religio, intere pri tio, ke ĉu Jesuo estis homa aŭ dia estulo, kaj ke ĉu estas akceplebla la principo de Sankta Triunuo?
Ni pasu reen en la tempo. Antaŭ 1517-a wittenberg-a elpaŝo de Marteno Lutero cent jare en la
’Pedro de Luna’, nome laŭ Benedikto la 13-a avinjona (kontraŭ)papo ordoninta – je 1413-1414, ĉirkaŭ en sepdek konsidoj daŭranta – en ankaŭ la lasta granda tortosaa polemiko pri religio homa kaj dia personeco de Jesuo estis unu el pluraj objekto de polemiko. En la polemiko pri religio la aragonajn kaj katalunajn judajn komunojn plure ili reprezentis, interalie la saragossaa rabeno kaj scienculo-poeto,
Vidal Benveniste (
Yossef ibn Lavy), krome
Josef Albo religia sciencisto kaj apologetikisto. (La prezidanta papo en tiu espero streĉis, ke ju pli komunumo delegu, ke la esperonta eksterenbaptiĝado estu pli rapida kaj pli granda grada.) Albo ordige la moroeskan materion de polemiko pri religio redaktis kaj skribis (per dek jaraj laboro)
Sefer ha-Ikkharim, nome la 'Libro de bazprincipoj' artikolan religiofilozofian faraĵon, kiu religiajn principojn de judaismo resumas. Ega teatra prezentado okaziĝis en Tortosa: en perligan veluron ŝoviĝintaj episkopoj, sektaliaj kardinaloj kaj grasaj ĉefepiskopoj, kaŝmalicajsekretarioj kaj akiremaj meretricoj, kortegaj amuzistoj, muzikistoj, obseditaj konvertiĝintaj monaĥoj svarmis dum du jaroj sur la malvastaj stratoj de Ebro-branka urbo. Unu el pluraj ĉefo de la kristana „tendaro” – jam ankaŭ ni ne miras, ja ni scias, ke la kristana eklezio konscie ekspluatas daŭre pli bonan neneeblan teorian pretigecon de judaj teologoj – tiu
Geronimo de Santa Fe (kia bele parolas la adoptinta nomo! Jeremia la Sankta Kredo), kiu (kun J
oshua HaLorki nomo) naskiĝis laŭ judo, kaj tiutempe ĝuste estis la persona kuracisto de papo.
Pri Ĝirono kaj Barcelono jam ni menciis, nun ni posteniĝu ankoraŭ pli malproksime en la tempo. La mozaraba
Paulus Alvarus Cordubensis kaj la iama franka episkopo,
Bodo (Laŭ juda nomo
Eleazar) ĉirkaŭ en la centro de
9-a jarcento en letero polemisi kune. Ĝi estas pikanta, ke la unua li naskiĝis laŭ juda, kaj li ekspaŝis, dume la lasta laŭ kristano ekvidis la taglumon, sed enpaŝis al judoj, nome li estis por ’ger’, por prozelito. Ankaŭ ilia polemiko ĉirkaŭ tio ĉi turniĝis. Paulus Alvarus tiun demandon pafis al sia diskutpartnero, al Bodo-Eleazar, ke kies havas pli granan rajton uzi nomon de Israelo:
„ĉu al vi, kiu vi estis juda laŭ sia kredo, kaj ne laŭ via raso, aŭ al mi?” La kordova mozaraba (sian kristanan religion konservanta, sed en sia lingvo arabiĝa iberia praloĝanto) donas pri sia demando ankaŭ la respondon:
„La popoloj, kiuj ĉiutage enpaŝas en kredo de Israelo, estos por popolo de Dio, sed vi kun pekoj de judoj prenis sur sin komunecon.” Nome la „vera Israelo” (
Verus Israel) ne astas alia, kiel la kristanismo. Paulus Alvarus ne indulgas el kristano al judo estintan sian konraŭuolon, en sian vizaĝon li diras, ke li estis ano de tiu popolo, kiu apriore estas inklina por peko, kiun ne atestas pli ornamaĵe, kiel jam antaŭ la murdo de Dio, nome antaŭe laŭ judoj krucumo de Kristo ili forlasis la Dion, ke la orbovidon ili adoru-
„La via popolo estas tiome malestimita, ke iun oni nomas judo, tiu ja estas insulto.”
La eksterenbaptinta juda apologetikisto same ne troigas: la juda-kristana polemio ankaŭ en la sia aĝo havas belan pasintecon.
Novfideluloj, apostatoj, porkaj marannoj (murdistoj de Dio)
Sur la Iberia-duoninsulo depost jarcentoj radikigantaj judoj je la komenco de V-a jarcento formiĝinta en okcidenta goto ŝtato ankoraŭ daŭre estis vivus senembarase, sed kiam en la religiaj demandoj esence pacienca arianaj kristianaj (Triunon neantaj) regantojkonvertiĝis pri katolikismo, tuj naskiĝis ankaŭ la unuaj kontraŭjudaj dekretoj. (Ĉar apud la visigotoj ankaŭ la orientaj gotoj, la vandaloj, la burgundoj, la sueboj kaj la lombardoj la arianan religion sekvis – la lastoj ekzemple nur je 671 konvertiĝis en bruston de vera kreno, ortodoksismo –, pri ŝtatreligio de la fruaj germanaj reĝlandoj ni opinius la arianismon.) La kontraŭjudanj regulojn de antaŭ 6-a jarcenta ’Agde’-a kaj la pli malfruaj, finaj de 6-aj jarcentaj poste 7-aj jarcentaj toledaj sinodoj ankoraŭ sub la signo de katolika netolereblo oni verkis. Per plifortiĝo de la perforto laŭsalte kreskas numero de la ekspaŝantoj, eksterenbaptantoj. (Ĉi tiuj estus timiĝintaj konvertuloj, fervoraj novfideluloj, siajn kredojn malkonfesantaj apostatoj, alie ilia nomo estas
’mumar’ aŭ
’mesümed’ – „iu, kiu aliformiĝis” –, ili estus per perforto konvertintaj
’ausim’-oj, ilian pri „porka” marannoj oni mokos baldaŭ unufoje.) Ankaŭ tiuestas vera, ke ankaŭ ankoraŭ je la danĝeraj tempoj ni renkontas enpaŝantojn, nome ankaŭ al
’ger’-oj, al prozelitoj.
El hajduko estos la plej bona persekutulo: la novfideluloj estas pli senindulgaj per iamaj samreligianoj kiel la naskiĝintaj kristanoj. Tia kruela apostato estis je la fino de 7-a jarcento laboranta
Julianus toleda episkopo. Tia estis kortega kuracisto de Alfonso la VI-a, je la turno de 11-12-a jarcento funkcianta, alimaniere ankaŭ bonan fabeloskribantan vejnon havanta
Petrus Alphonsi, kaj tia estis la franca apostato,
Nicholas Donin de la Rochelle, kiu je la 1240-a jara pariza polemiko pro religio antaŭ la reĝa familio sub prezido de ĉefepiskopo de Senlis latinlingve diskutis kun
Jechiel pariza rabeno. (Laŭ unu el aliaj polemio oni fiksis en skribon per iom poste ankaŭ la unuan sangakuzan aferon.) Ni vicigus la nomojn de je la turno de 13-14-a jarcento vivita burgosa
Abner ĝis la pli malfrua
Alfonso Burgensis episkopo, kiu el klasika talmudisto estis en Valladoloid ĉefpastro, ke poste li skribu hispan- kaj latinlingve la judaron atakantajn siajn pamfletojn.
Juan de Valladoloid kun tordesillasa rabeno,
Moses Cohen la tordesillas-a rabeno intermezuris la kapablpjn en la ávila-a publika polemiko pri religio. La unu el aliaj plej misfama apostato de 15-a jarcento
Paulus de Santa María, nome
Paulus Burgensis estis, kiu meze de lia vivo ankoraŭ rabene funkciis en Burgos, laŭ nomo
Salomo haLévi, poste sekvante la 1390-a jaraj masakradoj li eksterenbaptis, ĝis jaroj li lernis kristanan teologion en la
Sorbonne, poste li estis episkopo de
Burgos kaj tutelisto de neplenaĝa monarĥo, samtempe li estis kanceliero de Kastilio. (Pri li tiun notas la judaj leksikonoj, ke sur la iberia-duonoinsulo laŭ liaj imageco oni efektivigis la getojn, oni alformis la pro loĝloko de judoj asignintajn, per muro zonintan, pri pordoj provizintajn
’juderíá’-jn.)
Murdintoj de Dio
La judoj por la mezepoka kristanulo estas enkorpiĝoj de la peko, putovenenigantaj, peston, variolon kaj lepron distribantaj, venenmiksistaj uzuristoj. Murdistoj de infano, kaj Dio. Dungitaĉoj de maŭroj, turkoj, pefiduloj de kristanoj. Sed kiu estas la plej nepardonebla: murdintoj de Dio. La plej abomeninda krimo de judoj estas mortigi de Kristo Jesuo: la
„deicidum”. Tion ni pensus, ke kontraŭ tia grava akuzo ne havas la reziston en loko. Kun la murdinto de Dio ne estus, ne estas permesata diskuti. La argumentojn de murdinto de Dio ne estas permasata ekaŭdi. Ankaŭ la murdinto de Dio ne havas argumentojn. Ankaŭ la patroj de eklezio levis la demandon: kiel vivus la judoj inter kristanoj? Kiel estas ebla, ke ne plagis ilin la kolero de Dio? La respondo estas evidenta: oni bezonas pri ili. Murdintoj de Kristo ĝis la lasta juĝo atentigas nin pri la peko, per siaj ekzistoj ili anoncas gloron de Kristo. Laŭ
Sankta Aŭgusteno sia malĉastiĝo, disŝuto kaj sufero de judoj estas ma la vivanta ekzemplo. Laŭ
Sankta Bernardo ili estas la „vivanta libro”. Oni ekzistas ankaŭ pli rafinitaj eksplikadoj.
Canterbury-a Sankta Anselmo tiel argumentas, ke murdon de Dio ne estus kulpi, ĉar ĝi estas sensencaĵo. Laŭ Abelardus murdintoj de Kristo tiun kredis, ili bonecon faras, do ili ne estis farus, kiun pri dieska ago vi pensis, ili estis opunus per tiu, kiun ili pensis pri intenco de Sinjoro. Se tiel plaĉas por siaj konsciencoj aŭde ili faris, kiun faris. Kaj ĉu estas estimata ni kondamnu tiun mortemulon, kiu al sia konsienco obeas? Dio estas ĉiopova, do li pardonus ankaŭ al siaj murdintoj. Laŭ
Bonaventura la malbonvolo malbonan faron, sed tiu malbonan postsekvon naskas.
No sed kiun estu eki per tiu, ke Kristo estis juda? Multaj malligoj prezentiĝis. Ni prenu ekzemple tiun supozon. laŭe la judo nomo originale kredkonfesulon signifas, sed kiuj iam agnoskis la unu Dion, tiuj pli malfrue estis pri apostatoj. Kion devu fari? Devu senhavigi de siaj nomoj. La abato de
corbie-a benedikta klostro,
Pachasius Radbertus je la mezo de 9-a jarcento tiun eksplikis. ke la „vera Judao” estas la kristana eklezio, la judoj iĝis malinda por siaj nomoj, ĉar ili estos „la sinanogo de Satano”. Laŭ
Sedulius Svotus estas alia „esti pri judo” kaj „nomiga jude”, al tiu ke ni estu judom en la miaj koroj devu ĉirkaŭtranĉiigi. La fuldaa
Hrabanus Maŭrus (ankaŭ en la unua duono de 9-a jarcento) ankaŭ klare formuladas. De kiam la judoj eksrilatiĝis kun Dio, kaj ankaŭ Li kun ili, a juda nomo pri la kristanoj koncernas.
Sukceso de libraĉo
Nun ni faru devojiĝeton.
Da Vinci ĉifro de
Dan Brown laŭ sia literatura valoro estas senpretenda libraĉo; kontraŭ tio fulmrapide ĝi konkeris multmilionan leganton de Tero. Unu el pluraj klarigo de tempesta sekreto de sia sukceso, ke tian temon ĝi demandadas, kiu de jarmiloj ekscitas la homoljn: la libro nome pri Kristo Jesuo, pri la praerao de kristiano, pri Gralo, pri templanoj temas. Aldone per tioj ĉi koneksajn maltimajn, kelkfoje plaĉajn kaj fantazioplenajn, dubojn vekantajn konkludojn kaj supozojn en nuntempe kadron de ludiganta krimromano ĝi metas. La libro, kiel verkista produktaĵo estas stulteta kaj mallerta, se dum ni sciiĝas, ke la aŭtoto ne volis ankaŭ multan, kiel kiun li alstrebis, unu centmilione entuziasme legintan, mondsukceson rikoltantan laboron demeti sur la tablon, pri tio teologoj kaj ekzegistoj, judaj rebenoj kaj kristanaj pastroj, universitataj profesoroj kaj vilaĝaj bazlernejaj instruistinoj deklaros kaj diskutos, tiam ni ne neus, ke la taskon sukcesis senreste efektivigi.
Kio estas la plej ĉefa propozicio de libro, la ĝis la ĉielo krianta sekreto?
Ke Jesuo estis homo, kun edzino – same almenaŭ kun vivkunulino – kaj kun infano. La lia paro – samtempe la lia plej fidela apostolo kaj la plej kara instruato – estis Maria Magdalena, kun kiu ne nur la lernigon sed ankaŭ la sian liton li interdividis. Ankaŭ ceteraj asertoj, supozoj estas troveblaj en la libro, ekzemple pri tio, ke la Gralo ne estas objekto, ne vera kaliko, sed sino de Magdalena, kiu entenis semon de Jesuo Kristo. Sed la plej grava estas tamen tio, ke Jesuo ne estis Dio, sed mortemulo, homaj sopiroj torturis, korpa deziro vivis en li, pro tio ankau edzinon li elektis por mem, al kiu eble infanon li generis. Se ĉio estus vera, devus trapenci ankaŭ la en kio esto de Dio, unuavice la dogmon de Sankta Triunuo. Ĝi estas aferego, multoj ridetus sarkasme, ĉirkaŭ dum du mil jare ni diskutas pri tio. Pri demandoj de la dia en tio esto, pri la dogmo de Sankta Triunuo. Ĉu ke la Filo havas en Li lokon, aŭ ne?
En postaj eraoj la unitarianojn ofte oni nomis pri novaj arianoj, pri novaj-arianaj herezuloj. Ankaŭ ni daŭrigi de tio. Ni alproksimiĝu do tempe pri malproksimo, pri la unuaj neadantoj de trinitarismo, pri la arianoj.
Ĉu homousios aŭ homoiusios?
Ario kaj Atanazio
„Ekĝemis la mondo, ĉar ĝi estis ariano!” – krias malesperiĝe
Sankta Hieronimo,
Jorge Luis Borges en la historio de barbara
Droctulf kvankam tiel diras, arianoj estas tiuj, laŭ kiuj la gloro de Filo estas nur relumo al gloro de Patro. Jes, la 4-a jarcenta aleksandria presbitero, Ario kaj siaj adeptoj neis triunuon de Patro, Filo kaj Sankta Spirito, klarige ili estis neadantoj de trinitarismo. La unuaj, kiuj asertis, ke Jesuo, nome la Filo ne estas Dio. La unuuloj, ĉar la dogmo de Sankta Triunuo antaŭe ankaŭ ne ekzistas, ja la kristana religio kaj kredo fundamentajn tezojn nur en la universalaj sinodoj de la 4-a kaj
5-a jarcento oni konceptis.
Ankaŭ kiel ĉi tio estas? Nu ne tiel estas tiu, ke nei nur tiun estus, kiu – almenaŭ teorie – ekzistas, pri kiu ni supozas, ke ĝi ekzistas. Pri tio ni nek havas imagon, ni nek povus nei. Se Ario neas la Sanktan Triunuon, tiam la trinitarismo pli frue ankaŭ ekzistis. Tiel tio estas. Origino de sankramenro de triunuo pereiĝas en malklaron: subite mi ne mencias alian, nur depost multmiljare vortumintajn matematikajn miraklojn kaj regulecojn de geometria triangulo.
Hermes Trismegiston, la Trioble Grandulon, aŭ tri ĉefajn figurojn de hindu panteono –
Viŝnuon,
Ŝivon kaj
Brahmon –, kiuj vere estas diferencaj manifestiĥoj de sama ununura ĉela potenco (samkiel la egiptia
Osiris,
Isis, Horuso, la asira
Anu,
Ea kaj
Bel, la germana
Odin,
Freya kaj
Thor.) Pri la kristana Triunuo verkintaj supozoj jam je la fino de II-a jarcento komencis formon ricevi, ja en ĝia puriĝinta figuro la doktrino nur kvazaŭ post cent jaroj sinteziĝis por tutaĵo.
Kiu totaĵo – nome la doktrino de Sankta Triunuo – poste ankaŭ mem reefikis al pencado.
En la triaĵoj, en triaj unuecoj pensado unu el pluraj bela mezepoka ekzemplo la jam menciinta je la fina de 12-a jarcento epokigo de laboro de
Joachim de Fiore –
Expositio in Apocalypsim –, en tiu la epoko de antaŭ kristanismo, estas le epoko de Patro, la epoko de kristanismo estas erao de Filo, la estonta sed estas aĝo de Sankta Spirito.
Tiun nur interesaĵe mi mencias, ke la per muziknota-skribo, nome per greka instrumenta litero-indoko por ni restinta ununura gregoria melodio ĝuste estas ono de Sankta Triunua himno – la himno de
’Oxyrhyncos’ –, kiu iam je ĉirkaŭ de 270 kreiĝis en Egiptio, aŭ ke la Laŭ Aurél Stein fosiginta inter manuskriptoj de tunhuang-aj grotoj oni trovis ankaŭ ĉinalingve skribaintan himnon de Sankta Triunuo. La propagiĝo de la orientaj precipe nestorianisma kristianismo inter ĉinanoj kaj mongoloj per 1369-a surtroniĝo de
Timur Lenk, kaj per la mez-azia mahometana konkero interromiĝis.)
La por dogmo manifestigo je la 4-a jarcento jam la alformiĝantan instruon estas destinita protekti kontraŭ la dubantuloj. Kiel multoj kredis en ĝi, sed la dubantuloj – almenaŭ komence – estis pli multoj. (Pli malfrue, kiel unu kaj duono jarmilo la siajn germanajn suprenirulojn ankaŭ tre notanta, alimaniree ankaŭ tre materiisma
Kurt Vonnegut[17] diras: per la Sankta Triunuo mi havis pli multan malfeliĉon, kiel per la integralkalkulo.”) Patro, Filo kaj Sankta Spirito, Kiel tio ĉi estas? Tiutempe ni estas monoteistoj aŭ ne, demandis la malcertiĝantuloj. Ĉu unu Dio en du formoj? Ĉu aldone tie estas ankoraŭ la neekprenebla ankaŭ Sankta Spirito? Por kio tuj ne Sankta Kvarunuo? Aŭ Sankta Sepunuo? Ja se li estus tri la unu Dio, tiam li estus tuj ankaŭ tridek. Tiu estas jam unu pli malgranda Olimpo. La ideo de „triunuo” ankaŭ jam je la fino de II-a jarcento ekzistis, sed ĝi estis malcerta, leĝera kaj facilmoveca, ene per paganaj „trasonoj”. La procezon de dogmigo – kiel tiel foje – ĝuste tiuj rapidigis, kiuj estis kontraŭe. La pli supre menciinta aleksandria prsbitero Ario (Άρειος, ĝia signifo: patro, nome maljuna, saĝulo) je antaŭo de IV-a jarcento li prilaboris kaj ekanoncis sian supozon, laŭ tio Jesuo Kristo estis homego, alvokinta, elektanta, vera „delegito” – sed mortontulo. Li similis Dion, sed li ne estis Dio.
Eble se Ario restas en trankvilo, se ne atakas, pluran venkos. Ĉar tiel nur li ekzaltis, tiris sur mem, incitis siajn kontraŭulojn, el tiuj estis la plej konsiderinda Atanazio, la pli malfrua Granda Sankta Atanazio – cetere lia ido sur la aleksandria episkopa trono. (La laŭ „kolono de eklezio” menciadinta patro de eklezio ne estis malestiminda kontraŭulo, dum duona jarcento li pugne premis, per tio tion-tion trudvendis el sia grego forvagi provantajn siajn ŝafidetojn, sed se devis, li kuraĝis alfronti ankaŭ cezaron. Dun plena sia vivo li luktis kontraŭ ariismo, ankaŭ li skribis ilian historion –
Historia arianorum – sed ĉar la ariistoj kelkfoje estis plimulte, foje-foje li devis rifuĝi el sia urbo: tute ĉirkaŭ dudek jarojn li pasigis en ekzilo, ekster Aleksandio. Unu el pluraj la sia plej grandega kontraŭulo eble ne Ario mem estis, sed la intimulo de cezaro
Eŭsebio la Nikomediaa.
[18]) Atanazio la plej grandan plagon dum la en 325 p. K. kunvonint unua universala sinodo, en Niceo frapis sur Arion kaj sur liajn postsekvantojn. („Kiu estas scivolema pri tiu, ke kiu de kiu estis sia filo aŭ sia patron – skribis Vonnegut –, li studu la koncilion de Niceo, anno Domini 325. Tie oni elmartelis la hodiaŭan figuron de Sankta Triunuo.”)
La famiĝintan konsilion sub la premo de antaŭa krucovizio ĉe la batalinta batalo de Ponto Milvio pri kristano estinta Konstantino la Granda ĉiujn episkopojn de teritorio de Romia Imperio deziris kunamasigi. Greklingvaj ekleziestroj de orientaj teritorioj de imperio ankaŭ aperis (du-tricente ili estus eblintaj), sed el ĉefpastroj de okcidentaj partoj nur malmulte kontentigis por la invito. Dum la konsilio oni akceptis la
’Niceanum’-on, nome la prakristanan ekumenan kredkonfeson, decidis pri la festtemplimo de Pasko – post la printempa ekvinokso unuan lunplenon sekvonta dimanĉo – ekskomunikis la arianojn, kaj enkanonigis la Sanktan Triunuon. Sed kontraŭ la verdikto la ariismo ankoraŭ daŭre staris fortega. Ĝis tio ke multaj tiun supozas, ke je centro de IV-a jarcento plimulto de episkopoj de kristana eklezio estis adepto el io de arianaj supozoj. Por tio bezonis, ke laŭ orient-roma cezaro
Teodosio la Granda en 381 kunvokinta dum unua konstatinopola (samtempe dua universala kristana) konsilio oni konceptu definitive sigelintan kaj akceptintan tezon de Sankta Triunuo. Ĉi tio ja signifas malvenkon de ariismo ene la imperio, sed la imperio ne restas longtempe, kaj en aferojn de inter la barbaraj popoloj disvastiĝanta kristanismo la cezara volo valoras nemultan.
Kio do okazis?
Tiu, ke en Niceo grandega plimulto da la kunvokintaj episkopoj – preskaŭ ĉiuj – kontraŭ Ario voĉdonis, kaj ili adoptis az atanazian kredkonfeson, ili adoptis la
„Mi kredas je unu Dio…” komencantan konfecion, sed certe en la profundo de animoj la dubo ne ĉesis. Alie ne nepre estas konvinkanta tiu la voĉdonado, dume al la kristanan religion en 313 p. K. pri statreligio farantan, venkan, ĉiopovan cezaron oni devus alfronti. La silenta legio de konsiliigaj episkopoj disdividiĝis, poste sed malkaŝiĝis, ke plie trans la cezaraj armiloj jam ne estas tia nerompigeblanta la unueco. Kaj la arianos ne kapitulacis mem facile.
Ĝi estas interes demando, ke kial favoris al la homousios-parto? Ĉu se eble la sia konscienco estis sin? Ankoraŭ same tio estus. Ni pesu pri religia scivolo de 12-13-a jarcentaj siciliaj normanaj reĝoj, la katalunaj monarĥoj aŭ la mahometanaj kalifoj, aŭ ajne pri religpolemikanta pasio de transilvania princo
János Zsigmond[19]. Ankoraŭ ajne same tiun ni ekcepteblas, ke cezaro
Konstatino la Granda serioze kredis ideon de samesencon de la Patro kaj Filo. Sed same ti estus, ke tion ĉi tendencon li vidis por pli profita. Tiel li pensis, adeptoj de Atanazio pli bone servas lin en atingo de siaj celoj. Sed kial ŝajneblis por pli profita la ideo de samesenco? Ni dirus, ke la imperatoroj,
’führero’-j kaj
’conducatoro’-j ankaŭ ĉiam amis kaj amos la koncentintan potencon. (La Triunuo fojfoje ankoraŭ estas malmulta – militestro, statestro, partioestro, ĉefpastro kune – la sankta kvarunuo estas la vera!) Mi pensas, por tio ĉi tio tiel estas malmulta. La historiistoj tiel opinias, la konfesantoj ideon de samesencon estas pli oportunemaj. Pli elastaj. Ili ignikis, ke ili estas emaj servi la cezaron. La nun jam kristanan cezaron, kiu aliflanke atendis de kristanismo fortiĝon de unueco de sia imperio. Pli ol mil jaroj poste
János Zsigmond, unitariana princo de Transilvanio tiel pensis, la sian landon kaj popolon li servas, se akceptas la multkolorecon, la liberon de konscienco. Konstantino en la unueco vidis la forton. Por li la klara kristanismo devis. Apenaŭ li iĝis el persekutisto por verfidela kristano, tuj jam la malamikon li serĉis. Ankaŭ li trovis en la hereduloj. En 315 p. K. tiel li skribis al afrika vikario
Kelsos:
„Laŭ mia ofico kaj cezara tasko kiun alian laboron mi havus, kiel forpeli la erarojn, ekstermi ĉiujn facilanimulojn, kaj alstrebi, ke ĉiu unuanime kaj integrece la veran religion kaj la devan servon praktiku por la ĉiopova Dio?” Oni ne estas permesata diskuti, marĉandadi, serĉi la eblecon de kompromiso. Oni devas venki. La arianoj kaj la al ili similaj ĝenerale estas pli malfermintaj, ankaŭ okaze de judaj kaj mahometanaj fideluloj prefere ili serĉas la identecojn: ni ekdirus, ke ĝenerale ili pli zorgas pri la kredanta animo, la homo, ol pri organizo de religio. Kontraŭ tio la diktrinon de
Atanazio konfesantoj ĉiam bone kunagas per la reganta laika potenco,
Tiel aŭ tiel ĉi, sed estas fakto, ke Kristo Jesuo en Niceo diiĝis.
Ni vidis, sed la procezo ne estis tiel simpla.
Ni ekmemorus ajne ankau sepa bildo de Tragedio
[20] de
Madách, en tio sur bazaron de Konstatinopolo pri la Sankta Tero alvenis la kruckavaliro Adamo-Tankredo. Per tio bonvenigis lin antaŭ palaco de la patriarĥo vagadantaj civitanoj?
„Nu, via kred’. Ĉu homousion aŭ homoiusion?” (Kvazaŭ nur la junan Gregorion la Nyssa
[21] ni aŭdus, kiu je post iomete centro de 4-a jarcentro pri tiu plendas, ke sur stratoj de Konstantiopolo ĉiu homo pri demandoj de kristoscienco okupiĝas. Se vi demandis iun, li skribis, ke kiom kostas da ĉi tio aŭ tio aĵo, „tiam per la dogmo de generita kaj ne-kreita oni respondas”.
„Se oni pri prezo da pano informiĝas, tiun oni respondas, la Patro estas pli grandega, kiel la Filo, kaj la Filo estas subordinita al Li.”)
Homousios kaj homoiusios. Kiom ili ŝajnas al simila. Sed pri tio ununura
„i” litero, pri tio eta
joto multe mankis, kaj
jote cedis neniu procesulo. La esenco de polemiko estas, ke ĉu Jesuo estas samsubstanca (
homousios), aŭ nur similesenca (
homoiusios) kun Dio.
[22]
Jes ja la demandoj de kristologio pluvivis ankaŭ post la 4-a jarcento, En Efezo, en 431, en la tria universala kristana koncilio ekzemple oni ekskomunikis la dionaskon (
theototokos) negadantajn, nur la homonaskon (
anthropotokos) adoptantajn, kaj ankaŭ la senmakule naskon forĵetantajn nestorianojn, sed en la 451-a jara kalcedonia universala konsilio oni formulis pri la duopla natuto de Kristo Jesuo temantan doktrinon. Laŭ tio ĉi li estis Dio en unu persono, kaj kiel tia, ankau laŭ Filo estas samsubstanca kun Patro, laŭ lia alia naturo ja li estis samsubstanca ankaŭ kun ni, mortemuloj. (La koncilio same prijuĝis la mononaturantojn, laŭ kiuj homa kaj dia naturo de Kristo estas nedividebla, nome esence li estas nur dio.)
Ario kaj liaj adeptoj ja malvenkiĝis, sed ne malaperis. Tiom ne, ke ankoraŭ same dum mil jaroj pri nov-arianoj oni nomiĝos la negadulojn de Sankta Triunuo, la fidelulojn de kontraŭtriunuismo
[23], tiel ankaŭ la unitarianojn. Por ni, hungaroj ankaŭ tiu estus interesa, ke multoj tiel pensas, en Panonio provinco dum la 4-a jarcento disvastiĝanta kristanismo ankaŭ estus infektinta per ariismo. El tio – kaj el multo de niaj mondfamaj trovaĵoj – deire oni pensas urbon
Pécs por unua centrego de ariana kristanismo. (Laŭdire ankaŭ arianak episkopoj persekutis Sanktan Martenon el
Savaria[24], kiam li laŭ vera kristano siajn gepatrojn viziti alvenas.)
Egiptiaj ununaturistoj kaj koptoj (aŭ eŭtiĥianoj), siriaj jakobanoj (nome same ununaturistoj), persiaj nestoranoj (en Indio, Arabio kaj Ĉinio oni nomas ankaŭ por „Tomaso-kristanoj”) – ĉiuj el la ariismo malligiĝis, aŭ dume unutempe alformiĝis, pluen evoluis. (La en 1672 plimulto de en Transilvanion rifuĝintaj armenoj ankaŭ estis eŭtiĥianaj kristanoj, ĝise ili ne alformis siajn ekleziojn.) Valdenanoj, monarĥianoj, admirantaj adeptoj de Paŭlo de Samosatao, poste la liberalaj eklezioj, liberpensuloj, anabaptanoj ka universalanoj, atestoj de Jehovo, kvakeranoj, menonitoj… Mi daŭrigus la vicon. Ia maniere ĉiuj havis komunumon al la arianoj. Kiel ankaŭ hodiaŭ ekzistas tiaj katolikaj kaj reformaciaj fideluloj, kiuj ja ne dispartiĝis el siaj eklezioj, en demando de juĝo de Kristo Jesuo eventuale tamen oni emiĝas ale al ariismo.
Multkolora Transilvanio
 |
Székelyderzs, la vilaĝo kaj la unitariana fortreso-kirko
[prononcu: urbo Sekejderĵ]
Foto: Száraz, György Mklós
|
La memstara Transilvania Duklando 12-an Marto de 1556 ĉe parlamento de
Szászsebes naskiĝis, kaj de tio ĝis sia ĉeseco, ĝis fino de 17-a jarcento elektintaj dukoj sidis sur ĝia trono, kiuj el la familioj de transilvania hungara aristokrataro, aŭ el najbara, transtibiskiaj magnatoj de Reĝa Hungarujo devenis. La regado de sendependa Transilvanio estas daŭrigo de regado de la mezepoka hungara reĝlando. La hungara reĝa konsilo en la transilvania duka konsilo transvivas, la hungara reĝa kancelario sed en la duka kancelario.
Kurioza lando estas tio ĉi la eta Hungarujo, komence de tio, ke duono de sia popolo ne estas hungara. (Laŭ taksoj kvardek procentoj hungara, tridek procentoj rumana, dek-dekkvar procentoj saksa estas de la 17-a jarcenta loĝantaro.) Se ni trafcertan epiteton serĉas pri la lando, ni dirus, ke arĥaika Transilvanio. Transilvania de salo. De oro. Lerneja, kolegia, libra Transilvanio. Feinolando: pratempa Transilvanio de religia pacienco kaj spirita malfermiteco.
La eŭropa ekonomia eksplodo estis apenaŭ sentebla en la per montoj ĉirkauinta malgranda stato, sed la ondoj de spirita evoluado traŝutegiĝis sur la montoj. La reformacio ankoraŭ antaŭ tri partojn dispartiĝo de lando penetris en Hungarujo, kaj ĝis la fino de jarcento la tri kvaronoj de loĝantaroj estis fidelulo ies reforminta religio. En la urboj de transilvaniaj saksoj jam je antaŭo de jarcento estis konintaj insruoj de
Lutero. Sed en la 1550-aj jaroj, kiam la eta duklando fondis, en Transilvanio jam ĉeestas ĉiun pli grandan protestantan fonfesion.
En Junio de 1557 la en urbo
Torda sidanta transilvania parlamento permesas obeon al la malnova – nome la katolika – kaj la nova – nome la lutera evangelia (en Hungarujo tiam ankoraŭ ne apartĝis organizaĵe la luterana kaj kalvinana eklezio) religio. Ĝi eldiras, ke
„ĉiu en tia kredo vivu, en tiu li volas”, same ĝi malpermesas, ke adeptoj de la nova konfesio kuraĝu ĝeni fidelulojn de la pli malnovaj religioj. En la fino de Marto de 1558 la ’Torda’-a parlamento ripete eldiras liberan praktikon de la katolika kaj la evangelia religio, sed la kalvinanan praktikon ne permesas. En Novembro de 1561 la antitrinitarajn instruojn diskoniganta Tamás
Arany[25] publikan polemikon pri religio daŭrigas en urbo
Debrecen kun Péter
Méliusz Juhász[26] kaj kun liaj pastoroj. En Aprilo de 1563 en la prostestanta sinodo de urbo
Nagyenyed oni ne kapablis akordigi lernigon de lutera, respektive helveta (reformaciana) tendenco, tiel la du konfecioj eklezioorganize disiĝas. Ankoraŭ je Junio de samjaro sidanta parlamento de urbo
Torda dise Transilvanio permesas ankaŭ la praktikon de kalvina reformacianan religion. Same je 1563 setlas en Transilvanion laŭ korta kuracista de duko
János Zsigmond la italia Georgo
Blandrata, unu el plej konata disvastiganto de kontraŭtriunuismo, kiu kone Francisko
Dávid-on, baldaŭe por kurtega pastoro li rekomendi lin.
Gravaj roluloj debutis.
Blandrata kaj Francisko
Dávid. Du gigantoj de transilvania unitarianismo. Nin nun prefere
Dávid interesas. La fundanta patro de uitariana religio, unu el la plejega hungara kredkonfesulo en la ĉefurbo de transilvania duklando, en Kolozsvár nakiĝis, en germana metiista familio. kian nomon en matrikulon ankoraŭ laŭ
Franz Hertel oni skribis. En katolika pastroedukejo li foruzis la benkon
[27], kaj el romkatolika pastro li estis pri la episkopo de hungaruja luterana eklezio. (Je Februaro de 1557 oni elektias por superintendanto de la transilvania luterana eklezio.) Poste ankaŭ sur instruojn de Lutero li transpaŝis: kun alia fama misiista predikisto, la unuan hungaran kuracplatlibron kompilanta, urbon
Debrecen por la altkastelo faranta Péter
Méliusz Juhász spure daŭrigintaj siaj polemikoj pri religio li transiris al la reformacianoj. Kaj amkaŭ ĉi tie ne haltis. En kelka pli malnova fakverko tiun ni trovas, ke
Blandrata je la turniĝo de 1563-64 en Transilvanion alvenanta italia doktoro komuniki kun li instruojn de Miĥaelo
Servet. Jam hodiaŭ ni konas, ke pli tre baldaŭe li kenkontis al kontraŭtriunuaj oponioj de en Ĝenevo ekzekutinta aragoniulo, sed tiun ni adopteblas, ke
Blandrata estus rapidiginta lian radikaligon.
Transilvanio polemikiga pri religio
Francisko
Dávid en Januaro de 1566 en koloĵvara preĝejego tenis sian unuan unitarian etosan predikon, pro tio la polemikiganta inklino pri religio ree ekardis inter la
„dávidanoj” kaj reprezentantoj de lutera kaj kalvina tendenco, de reformacio. Laŭ la tiutempa kronikisto en Transilvani ankaŭ la plebo pri la demandoj de religio cerbumadis –
„en vilaĝo, en urbo, inter manĝaĵo kaj trinkaĵo, vespere-matene, tage kaj nokte” –, kalvinana pastoro pri tio plendas en sia skribo, ke ankoraŭ ankaŭ la kamparanoj per teologiaj demandoj ĝenas lin.
La unuan polemikigantan sinodon pri religio je 15-an Marto 1566 oni daŭris en Torda, ke en la demando de Triunuo kun la kalvinana debrecen-a reformigulo, kun Péter
Méliusz Juhász-oj altrudiĝintajn diskutajn demandojn oni provu ordigi. Kardinala demando de polemiko la instruado de Sankta Triunuo kaj la transubstanciĝo estis. Ankoraŭ je Aprilo de samjaro pli novan disputon oni tenis en urbo
Gjulafehervar. La historiistoj de unitarianoj tiel menciadas la eventon, ke tiu „estis aŭrordehisko de unitariana religio en Transilvanio”. Laŭ la tradicio
Dávid en urbo
Koloĵvar reire tian kunraviĝan predikon daŭras, rezulte de tiu la burĝoj laŭunuhome ŝanĝis unitarian religion. (Ĝis mallongtempo ankaŭ la nomo de nova religio estis
„koloĵvara religio”.)
Devis du jaroj, kaj en Januaro de 1568 – sur sia en Torda daŭrinta parlamenta kunsido – la transilvaniaj Statoj jam laŭ spirito de unitariana reformacio faris tian rezolucion, kiu principon de konscienca lebero kaj religia pacienco anoncas. La leĝo – kies unu el preparulo Francisko
Dávid estis – deklaris, ke pro sia kredo neniun frapus malavantaĝo, neniun estis permesata persekuti. „
La predikantoj ĉie anoncu la evangelion, ĉiu laŭ sia ekzegezo, kaj la komunumo volas akcepti, estas bona, se ne, neniu altrudu tion, la ĝia animo ne trankvile, sed ĝi estus konservu tian predikanton, kies instruado plaĉas al li. Pro tio sed neniu el superintendantoj, ne alioj la predikantojn afliktus, por la religio neniu insultadu. Ne estas permesanta por neniu, ke pro sia instruado same iuajn per kaptiteco aŭ per senhavigo de sia loko minacu, ĉar la fido estas dono de Dio[28]…” Ĉi ti ne estas pli malmulta, kiel vortum de tiu, ke en la interpreto de kredo nek laika, nek eklezia potenco praktikus premon por la fideluloj aŭ predikantoj. Vorton de Dio, tekston de Biblio ĉiu tiel interpretus, kiel li scias kaj volas.
Kiu tiam en Transilvanio okazis, tiu estas senekzempla en samtempa Eŭropo. Ununura kontraŭtriunuana monarĥo de Tero religian toleremon anoncas. La kristanaj konfesioj estas egalrajtaj, eldiras la rezolucio, Tiutempe, kiam en okcidentaj landoj de Eŭropo brulŝtiparojn oni konstruas kaj eŝafodojn oni ĉarpentas.
[El episkopo episkopo]
Multuloj tiel pensas, ke en la je Januaro de 1568 jara konsido de
Torda naskiĝis ankaŭ oficiale la unutariana religio. Per iom poste ĉirkaŭ je cento de Marto oni restigis tiun gjulafehervaran polemikon pri religio, en tiu – laŭ unitarianaj hostoriistoj – Francisko
Dávid tiel aplombe triumfis super siaj kontraŭuloj, ke sub la premo de tiu duko
János Zsigmond – kaj kun li duono de Transilvanio – ankaŭ ŝanĝis unitarian kredon. (La temo de polemiko estis la Triunuo, laŭ sigilo de diskuto ambaŭ klientoj protokolon eldonis, en tiu – jen, la homo ne ŝanĝiĝas! – al mem atribuis la venkon.)
János Zsigmond – la ankaŭ laŭforme pri unitariana estinta duko – ankaŭ plue ĝuis, atentis la polemikon, kiel ekzemple la je Oktobro de 1569 daŭrintan diskuton inter Péter
Méliusz Juhász kaj Francisko
Dávid. (Ĉi-foje – ke ju pli
Méliusz-partiana interesiĝulo ĉeestus – urbo
Nagyvárad estis okazaĵejo de spirita luktado.)
Nov-ariismo el Transilvanio
[Atako el Transilvanio]
Al baladon deca, korovarmiga bildo: inter mornaj montoj de orienta rando de Eŭropo embuskiĝa en hungararaj kaj saksaj urboj de eta duklando barbuloj super jarcentaj kodeksoj, antikvaj pergamenoj kurbdorsiĝadas. Ĉe trema flamo de oleomeĉoj oni silabumas la malnovajn latinajn, grekajn kaj hebreajn tekstojn. Onu tradukas kaj skribas komentarojn. Kaj la el transilavaniaj tipografiejoj elvenantaj siaj sciencaj laboraĵoj en Polujon, Italion, Germanteron kaj Svision, en la foran Nederlandon kaj ankaŭ Anglion tiuj atingas. Profunde de tukpakaĵoj kaj kofroj, kaŝe malsupron de paksakoj oni kontrabandas okcidenton la malpermesajn librojn, ke en la malprokimaj urboj entuziasmaj sciistoj enŝlosiĝe, laŭnokte koniĝu per la novaj, malpermesaj pensoj. Ankaŭ la antagonistoj estas viglaj: en Svisio aŭsteraj kalvinanaj teologoj, en siaj italiaj kaj aŭstiaj kazernoj mornaj jezuitoj pretiĝas el la direkto la malproksima Transilvanio leviĝanta herezo, por la batalo kontraŭ la „nov-ariismo”, intere el ĉiu rato de Eŭropo klopodas la en sia patrujo ŝteliradi devigantaj, eminentaj intelektuloj. En Koloĵvar estas malnovtempe – scia doktoro de dukoj – Georgo
Blandrata el Italio, kiu el Polujo alveturis, ke li estu unua el pluraj propagandulo de kontraŭtriunuaj ideoj. Alveturas lia sampatrujano, Niccolò
Paruta[29], baldaŭ la germana Johannes
Sommer[30]. De ĉe la Rejno kuras Adam
Neuser[31], sed alvenas ankaŭ la greka Jacobus
Palaeologus[32], la el jezuito pri kontraŭtriunuano estinta Christian
Francken[33], kaj la patro de sabateskoj, la famnoma-bonkonata Matthias
Vehe-Glirius[34]. Eksterlandoj venas ene, la transilvaniaj junuloj sed orientiĝas ektsere. Kia universitat-irado komenciĝas tiam! En Padovon, kial tiu estas liberala, ĝi ne zorgas pri konfesio. Poste en la protestantan Nederlandon,
Lejdenon
[35],
Franekeron
[36]. Lernejoj, bibliotekoj estas fondantaj. Plena aro da mondvagabondaj vortarverkistoj kaj psalmtradukistoj, radikalaj teologoj kuniĝas en Transilvanio. El hebrea, aramea, greka lingvo ili laboras: unu el pluraj estas la sabateskana Simon
Péchy[37], laŭ multoj estos la plejega hebreisto de sia jarcento.
Ŝajne do ĉio estas ordo, en 1571 mortis ja la unitariana duko,
János Zsigmond, sed ankaŭ la katolikaj
Báthory-familianoj estimas la liberecon: en 1573 en la urbo
Medgyes okaziginta transilvania partamento akceptas kaj sanktigas unitarian episkopan titolon de Francisko
Dávid.
Moderoj, sinkretistoj, judeskiĝoj
Tiam kio estas la malfeliĉo? Ĝi estas facila elpensi. Malofte ni devas ne du, ke ni ne interkonsentu: kial la freŝe naskigantaj unitarianoj estus alispecaj? La kanto estas malnova denove: estas, kiuj jam akordiĝus – kun la papistoj, kalvinanoj. luteranoj –, admonus kiun alstrebis, ki estas ne nalmulta, pri tio siaj avoj en sino de siaj dormokameroj, sub siaj plumkovriloj kuraĝis ankaŭ nur revadi. La radikaloj aliflanke volis pluran. Oni forĵetus la infanaĝan bapton, atendas ripetitan advento de Kristo, iuj jam ne estas unitarianaj, sed el unitarianoj dispartiĝa prozelito, estas pri judaiga, judeskiĝa dirintaj sabateskanoj. Laŭ sia senbrida raciismo Johannes
Sommer jam ankaŭ resurekton de animo pridubas. Jacobus
Palaeologus je jaro de Sankta Bartolomea nokto, en 1572 János
Gerendi, sur bieno de apud rivereto-
Aranyos skribas paperon
[38] „
De tribus gentibus” (Pri la tri genroj, Pri la tri nacioj) artikolan sian verkon, en tiu pri la sinkretismo de religioj de Libro li disertas. Sia granda revbildo estas, ke el elementoj de kristana, juda kaj mahometana kredo homogenan mondreligion li kreu. Christian
Francken, lernanto de koloĵvara kontraŭtriunuana lernejo jam preskaŭ ateistajn opiniojn konceptas en siaj verkoj. Adam
Neuser, kiu en 1572 el Hajdelbergo refuĝis en Transilvanion ĝis Stambulo kuntreniĝos, kie li estos pri mahometano. Matthias
Vehe, la malantaŭ
Glirius pseŭdnomon sin kaŝanta „juddoktoro”, kiu laŭ lektoro funkciis en la koloĵvara lernejo (kaj kiu per la Theodosius
Schimberg, Natanael
Aelianus, Dietrichus
Dorschius aŭ Matthia
Elia nomoj sukcese maskis sian identecon), jam en aŭtuno de 1578 produktinta ankaŭ en sin prezenta lekcio kontraŭ antaŭdestinismo turniĝis, nome li rompis lancojn pri homa libero, libera decido, respondeco de alternativo. Li havas rolegon en genezo de ideaj elementoj de la transilvania sabateskanismo, kaj supozeble li ordigis sube preson 1581-an kaj 1582-an krakovajn
[39] eldonojn de apologio de Francisko
Dávid. Je fino de sia vivo li reiris en Okcidentan Eŭropon, kie en malliberejo li mortis. Lia en 1578 finiga, la ’Mattanjah’ artikola ĉefverko el la Malnova Testamento kaj ne el Nova Testamento naskigas la kristanismon, en sia argumentado sed sur la rabena literaturo, ekzemple sur ’
Sefer ha-Ikkharim’
[40] de Jozefo
Albo[41] li apogiĝas. (Estas unu el pluraj pruvaĵo de bona fontanalizanta kapableco de kalvinana Péter
Méliusz Juhász, ke jam en 1569 tiun li asertas, ke laŭ Miĥaelo
Serveto kaj Georgo
Blandrata reprezentintaj herezoj el mezepokaj judaj fontoj – interalie el verkoj de Jozefo
Albo – ĉerpas. )
Ankaŭ Francisko
Dávid ne trankviliĝeblas. Li ne kapablas ekstari. Kaj li estas la plej granda, la plej grava adversulo. Ja li ne estas fremdulo, ankaŭ mem estas transilvania naskiĝa. Kaj episkopo! Aldone el episkopo li estis episkopo! (Ke kiaj incitiĝoj streĉiĝas reciproke, ĝi montras la kona afero de urbo
Nagyharsány. En la ekster Transilvanio, en la turka obeoĵureja
Baranjo ekzistanta kampara urbo, en 1574 la polemikiga pri religio kalvinana superintendanto, Illyés
Veresmarti ŝnurekzekutis sian disputiĝan kontraŭulon, György
Alvinci-n, unitarian predikiston.) Katolikoj, protestantoj, dukoj kaj episkopoj unuanime krias: „Ĝis tie! Ne plu! Ĝi estas elĉerpita! La reformacio estas finiĝita! Jen ekstaru!” Sed
Dávid ne respektas alian ordonon, nure ordonon de sia konscienco. La verko ne estas finiginta! En Marto de 1578 sinodon li kunvokas urbon de
Torda, en kiu li pretiĝas pri neadoreco de Kristo por sinoda akcepto, apude li malpermesas la infanbapton. Tiam, en aŭtuno de 1578 alveturas en Transilvanion el Bazelo pro voko de Giorgio
Blandrata Faustus
Socinus, la fundinto de triunuon-maljesa sekto de socinianoj. Por tio li alvenas, ke li konvinu Franciskon
Dávid-on: sur misvojo li iras.
Nu! Ĉu ĝuste tiun la
Socinus-on oni vokis en batalon kontraŭ li (nome li estos la arbitraciulo de diskoto de
Dávid-Blandrata), kiu kun sia pli aĝa kuzo, kune Laelius
Socinus[42] donis nomon longtempe al okcidenta-eŭropa unitarianismo? (Miklós
Wadasi Jankovich – antikvaĵoesploranto kaj artaĵokolektanto – ankoraŭ en 1829 eldonita ankaŭ en sia laboraĵo laŭ „socianianoj” nomas la hungarajn unitarianojn.) En la 1652 farinta – Sciencisto en sia laborĉambro (de la 19-a jarcento plie laŭ D-ro Fausto oni nomadas) artikola – akvaforto de Rembrant supozeble lin prezentas. La reputaciega teologo en domo de Francisko
Dávid trovis loĝigon , kie supozeble loĝis kun ili ankaŭ la jam menciadinta Matthias
Vehe-Glirius. (Ĝuste
Socinus malkaŝas, ke en iliaj diskutoj partoprenis ankaŭ la „juddoktoro”, kiu laŭ li apude
Dávid estis la plej konseekvenca kaj la plej batalema fidelulo de neadorandismo
[43].)
Denove Ĝirono kaj la ’call’
En
„Gastado” artikola teatraĵo de Géza
Páskándi Dávid tiun diras al
Socino: „Ni komencu kun Kristo Jesuo. Vin certe tio interesas, ke ĉu pri filo de Dio kaj pri Mesio mi pensas lin, aŭ pri homo?” La granda reformito de religio tuj indikas pri sia demando la respondon: „Pri homo. Pro tio ĉi mi estas en la oniaj okuloj blasfemulo, herezulo atenca al religio!” Ni ne estas absorbiĝinda je precizaĉaj domandoj de teologio, kies plej parton hodiaŭ ankaŭ ni ne komprenas. Estu da sufiĉe, ke laŭ
Socinus eble adori Jesuon, ja trone sur dekstro de Dio Patro, laŭ Filo li regas. Sed
Dávid eĉ joton ne cedas. Jesuon ne estas permesata adori, li asertas, ĉar el la bibliaj tekstoj malkovriĝas, ke post li reviviĝis kaj en la ĉielon leviĝis, lia misio – provizore – ĝi estas elĉerpita, li atandas la lastan juĝon, kiam li revenos, juĝos super la homaro. (Klasika kono de hebrelingvo de
Dávid-oj kaj Simon
Péchy-oj ebligis, ke ili alie interpretu la sanktajn tekstojn, kiel iliaj antaŭirintoj. Ekzemple la „
Sankta, sankta, sankta estas la Eternulo Cebaot” – Jesaja 6:3 – kiun pli frue laŭ trioble sankto, laŭ ankaŭ la esprimo de Sankta Triunuo oni interpretis, ili simple al hebrea superlativo konsideris, kaj laŭ „la plej sankta Sinjoro de la Armeoj” tradukis.) Do
Dávid malpermesas,
Socinus ne kontraŭas, sed
Blandrata postolas doloron de Jesuo. Sed postulo volas (kaj ankaŭ li estos) likvidi kun ĉiuj – unuavice kun la unitariana episkopo –, kiuj unuecon kaj akcepteblecon de la nova eklezio endanĝerigas. Laŭ unu el pluraj maljuna, episkopa kronikisto de la unitariana eklezio senkompatecon de
Blandrata fortigeblis ankaŭ „la spirito de ĵaluzo kaj envio”, ja „kompetenta spirito de la per li startiginta religimovado baldaŭ estis
Dávid”.
Róbert
Dán, internacia reputacia profesoro de la hungaruja humanismo, kiu en la instituto por rabeneco estis instruato de la legenda Sándor
Scheiber, tiel ĉi skribis pri la unua episkopo de unitarianoj: „Prominentan individuecon de la eŭropa ideohistorio ni estimus en lia persono. Tian teoriulon kaŝas ĝis nuntempe serĉinta sia tombo, kiu rekonis maltimajn ideologiajn novesigojn de sia jarcento. Siaj tezoj en la sistemo de unitariana teologio kaj inter ĝiaj obstakloj vojon de liberpensuloj de postaj aĝoj platnivelis.”
 |
Interstrateto
en la profundo de la ĝirona ’call’
Foto: Gajdos, Zsuzsanna
|
Mi ne memoras pri tio, ke proprietulo de en la profundo de ĝirona ’call’embuskiĝa bitiko el kio eltrovis, ke mi estas hungara, sed eltrovis ĝin, kaj tiam li metis antaŭ min unu el pluraj cent jarajn ekzempleron de la ’Budapest’ artikola magazino, sur kio de ĝia titolpaĝo fotografaĵo de tiam fraiĝinta palaco de Parlamentejo pompis, poste en drapirintan angulon de sia infereska komercejo li ŝovpaŝis, kaj en siaj manoj kun libro revenis. Per siaj kokinpiedeskaj fingroj li karesis la frontpaĝon, kiel multekostan valoron, tiel li lokis sur la servotablon interen la birdnutraĵaj saketoj kaj el kupro pretiĝinta migdalorompanta krokodilo. „Libro de la via sampatrujano.” Tiom ĉi li diris, pluran ne prononcis, atendis kion mi parolos.
Mi malfermis rapide la libron, kaj eklegis la sesvican heksametron:
„Ĉi tie blazono de nia duko János Zsigmond estas videbla
Pro ĝia lomo klariĝas ankaŭ ĉielo de nia kara patrujo
Lupo, leo, luno, drako, unikorno, kruco, aglo
Ĉiuj estas dekoroj de blazono de fama antikva familio
Supre kumo de hungara-pola krono brili suben
fluson de maljuna Danubo, Dravo, Tibisko kaj Sava akvo.”[44]
La en 1567, en urbo
Gjulafehervar eldiniĝintan
Mallonga Ekspliko Kiel la Antikristo Malklarigis la Sciencon pri Vera Dio… artikolon tutsimilan eldonon de unu el pluraj libroj de Francisko
Dávid mi tenis en miaj manoj. La butikisto per ofendiĝita vizaĝo metis kaj alprenis, bruis per birdnutraĵaj seketoj. „Mi konas ja – li diris, kiam mi redonis al li la libron. – Estas prudentulo la via sampatrujano el Transilvanio. Animegulo kaj granda pensulo.” Tiam senbridiĝis sia lango, kaj ekparolis pri Jakobo la Konkeranto, pri Ramban kaj pri la mezepokaj polemikoj pri religio. Ĝis multjaroj mi re-revenis en la sub katedralo estanta interstrateto embuskiĝantan butiketon, ja kiam kelkaj jere kun mia familio mi vizitis en orienta angulo de Katalunio, vane antaŭanoncis la butikon kaj la vanghararan, maljunan judon, la mezepokon citanta antikvaĵejo-brokantejo, sur ĝia loko hodiaŭ brilantan brikabrakojn vendanta, neonoluma suvenirobutoko funkcias.
SZÁRAZ, Miklós György[*]
El la tagĵurnalo „Magyar Nemzet” – 28-an Apr. 2009, kaj 5-an Maj. 2009, plue el la revuo „Unitárius Élet” –2009/6 (Novembro-Decembro)de paĝo 10, ĝis paĝo 19.
cxar
nun ni vidas per spegulo, malhele; sed tiam okulon cxe okulo; nun mi konas
lauxparte; sed tiam mi konos tiel same, kiel ankaux mi estas konita.
Tradukis:
Hungaruja
Esperantista Komploto
de la Konsidere
Progresantoj
(HEKKP)
Notoj de tradukisto:
[1] Mutis, Álvaro (1923-) multfoje prezigita, fama kolombia novelisto, poeto, ĵurnalisto
[2] Boulad, Henri SJ (1931-) siriana-italia naskiĝa, franclingva monaĥo, teologo, verkisto, ano de Societo de Jesuo
[3] Dávid, Ferenc [Francisko; orig: Hertel, Franz] (Kolozsvár, ĉ. 1520 – Déva, 15-a Nov. 1579.) fundinto de Transilvania Unitariana Eklezio kaj ĝia unua episkopo
[4] Kolozsvár [prononcu: Koloĵvar] hungara urbo en Transilvanio, ĉefurbo de la regiono, spirita, intelekta centro, de Transilvaniao [hungare: Erdej] – [Urbnomo germane: Klausenburg aŭ Clausenburg, latine: Claudiopolis, sakse: Kleusenburch] Hodiaŭ dume sub rumana okupado per nomo Cluj [Kluĵ] aŭ Cluj-Napoca [Kluĵ-Napoka]
[5] Blandrata, Giorgio [Georgo] (1515-1588)
[6] Socinus, Faustus d-ro. (1539-1604) italia protestanta teologo
[7] Torda: hungara urbo en Transilvanion (hun: Erdej) apud per 32 kilometroj Koloĵvar – parlamenta urbo. Ĉefurbo de la departemento [germane: Thorenburg, sakse: Torembrich, romia nomo: Potaissa] Strategia signifa setlejo. Nun dume sub rumana okupado, per nomo: Turda
[8] Báthory, Kristóf [Kristoforo 'Batori'] (1530-1581) transilvania vojevodo („vajda”), hungara aristokrato, magnato. Dum polia regeco de pola reĝo kaj transilvania duko István Báthory, kiu estis sia pli maljuna frato, li direktis plene Transilvanion, kiel anstataŭanta duko, monarĥo
[9] Gyulafehérvár - pron: Gjulafehervar - [Blanka Fortikaĵo de Gjula {praa hungara milita, politika ĉefrango} signifoplena, praa hungara-saksa urbo/ĉefurbo en Hungarujo/Transilvanio –, kaj ankoraŭ: Karlsburg, Weissenburg, Apulum, Keist, (dume sub la rumana okupado: Alba Iulia)
[10] „Magas Déva vára” - Alta fortreso de Déva - detalo de hungara fama balado de Kőmíves Kelemen (Kalomano Masonista); balado pri en la muron enkonstruita, enmasonita virino - Déva: hungara urbo en Transilvanio, sur bordo de rivero Maros (pron: Maroŝ) – ĉiu hungara elementa lernanto konis tion ĉi
[11] Lécfalva: hungara urbo en Transilvanio, nun dume sub rumana okupado (germane: Diemrich, Schlossberg, Denburg; latine: sakse: Dimmrich)
[12] Alföld – Ebenaĵo – sur la centro de Karpat-baseno ega ebeno, agrikultura areo, nure kun hungaraj loĝantoj
[13] Baranya – Baranjo – sud-hungara departemento apud la rivero Dravo (hun: Dráva), ĉe la limo de Kroatujo. Unu el pluraj ĝia parto – la Baranja-triangulo – sub la serba okupado
[14] RaMbaN – Naĥmanido – Moses ben Nahman de Gerona, Ramban El Gerondi, sed katalune Bonastrug Da Porta (1194-1270) juda rabeno, filizofisto, kuracisto, kabalisto
[15] Servet, Miguelo [Miĥaelo; Serveto, Miguelo; Servetus, Michael; Szervét Mihály] 1511-1553, kontraŭtiunua teologo, kuracisto, kartografo kaj humanisto; Kalvino en Ĝenevo sur brulŝtiparo ekzekutigis lin; liaj lastaj vortoj estis: „Ho, Jesuo, filo de la Eterna Dio, kompatu min!” Ho, estimata leganto, ankaŭ vi preĝu por li, por tio animegulo!
[16] Válaszúti, György [Georgo]
[signifo de familionomo: Elektovoj] (1540-160?) en 1571 senioro de koloĵvaraj teologstudentoj, unitariana predikisto, verkisto, dramoverkisto, eminenta estroindividueco, unu el pluraj ĉefrolo de fama „Pécsa [peĉa - urba
Pécs] disputo” (1588) kaj „
Debrecena Diputo” (1572)
[17] Vonnegut, Kurt (1922-2007) – amerika verkisto, eseisto
[18] Eŭsebio la Nikomediaa, Ευσέβιος ο Νικομηδείας, ? – 341 – prakristana episkopo
[19] Szapolyai, János Zsigmond [Johano Sigismondo] transilvania princo, reĝo (1540-1571) hungara reĝo sub nomo Johano la 2-a. Unua princo de la sendependa Transilvanio
[20] Imre Madách: La tragedio de l'homo - 7-a bildo; La sceno bizanca
[21] Gregorio la Nyssa (ĉ. 335 - ĉ. 394) greka, prakristana filozofo, sanktulo, mistikulo kaj klerulo el la urbo Nyssa en Kapadokio, provinco de Anatolio; pli juna frato de Sankta Bazilo la Granda (ĉ. 330-379)
[22] samesenca kaj similesenca – homousios kaj homoiusios –ὁμοούσιος και ὁμοιούσιος
[23] Vidu ankoraŭ: antitrintiarismo, antitrinitarianoj, socinianoj
[24] Savaria estas romia, panonia urbo; hodiaŭ: Szombathely [Sombathej] urbo en okcidenta Hungarujo (ĝi signifas: sabatejo)
[25] Arany [prononcu: Aranj
, ĝi signifas: Oro], Tamás
[Tomaso] (ĉ. 1510 – p. 1561) hungara praunitariana pastoro
[26] Méliusz Juhász [Melius Juhas], Péter kalvinana pastoro kaj espiskopo, verkisto, botanikisto en transtibiskia, hungara urbo Debrecen (1532-1572)
[27] foruzis la benkon – 'koptatta a padot' – hungarismo; parolema vortobildo, ĝi signifas: multe oni sidas sur la benko en la lernejo, t.e. oni iradas en lernejon, lernas, studas, nome: lernanto
[28] Vidu ankoraŭ:
EPH 2:8 –
„ĉar per graco vi saviĝis per fido; ne per vi mem: ĝi estas dono de Dio;”
[29] Paruta, Niccolò (153?–1581) venecia kuracisto
[30] Sommer, Johannes (1542–1574) [Ioannes Sommerus], transilvania sakso, teologo, poeto, biografiisto, bofilo de Francisko
Dávid
[31] Neuser, Adam (ĉ. 1530–1576)
[32] Palaeologus, Jacobus [Giacomo da Chio] (ĉ. 1520 – 1585), en Romo oni ekzekutis lin
[33] Francken, Christian (ĉ. 1550 – p. 1610)
[34] Vehe, Matthias (ĉ. 1545 – 1590) [per aliaj nomoj: Matthias
Glirius; Theodosius
Schimberg, Nathaniel
Elianus, Matthias
Elianus] verkisto de „
Mattanjahu, Diokono” artikola volumo. Radikala unitariana teologo, predikanto, libroeldonisto. Li vivis kaj laboris ankoraŭ en germanatero, Pollando, Litovujo kaj Nederlando. Li havis tre interesan kaj movriĉan vivon. Liaj libroj malaperis kaj nuntempe tioj retroviĝas.
[35] Lejdeno – urbo en Suda Holando –
Leiden, malnovholllande: Leyden, hun: Lejda
[36] Franeker – urbo en Norda Holando – laŭ okcidenta frise: Frjentsjer
[37] Péchy, Simon [aŭ Péchi; prononc
u: ’peĉi’] nask. ĉ. 1565-70 – mort. ĉ 1640-1642 transilvania kanceliero
[38] En la origina hungarlinva eseo tio ĉi estas per belega hungarismo: semas sur paperon, ĵetas sur paperon
[39] Krakovo – pola eksa ĉefurbo – pole: Kraków, germane: Krakau, hungare: Krakkó, jide: Kroke
[40] Sefer ha-Ikkharim – Libro de Principoj
[41] Albo, Simeon ben Joseph de Lunel (nome: Duran) [jude: יוסף אלבו] (ĉ. 1380-1444) juda rabeno, filozofo
[42] Socinus, Laelius (aŭ Lelio Sozzini) (1525–62), italia naskiĝita religio-reformanto
[43] neadorandismo - neadoreblismo - neadorindismo – religia doktrino: Kriston Jesuon ne eblas kaj/aŭ devas laŭ Dio adori, kiel li ne estis Dio
 |
Hungara reĝo kaj transilvania duko János
(Zsigmond) la 2-a kaj sia blazono |
[44] El hungarlingvo laŭvorta, laŭsenca, ne arttraduko. Laŭ origine latinlingve:
HIC IANI memoranda patent Insignia Regis
Sospite quo dulcis Patria sospes erit.
Monoceros, Leo, Luna, Lupus, Crux, Ales & Anguis,
Inclyta nu(m) priscę sunt monimenta domus.
Stemmata Pannonię simul nu(n)c & auita Patronu(m)
Cum Sauo Tytius, Drauus & Ister habent.
[*] Pri la aŭtoro:
Száraz, Miklós György (1958) [Georgo Nikolao Saraz] hungara aŭtoro, verkisto, fotoartisto, filmartisto; li ĝisfaris la studenton pri filozofio, pedagogstudento sur fako historio-arĥivo, sed lernis ankaŭ arĥeologion.
La lia plej fama romana estas „La Arĝenta Kato”, kiun oni kandidatigis tion pri la ’Giuseppe Acerbi’ pezo de la urbo Castell Goffredo de la Mantova
En la 2003-ben lin premiiis per la prezo ’József Attila’ kaj samjare li ricevis la libroprezon ’Fitz József’ pri la lia „Mirakloj de Hungarujo” artikola libro.
Liaj libroj: „La Arĝenta Kato”, romano (Az Ezüst Macska – 1997), „Ĉevaloj en la nebulo”, romano (Lovak a ködben – 2001), „Vualo de fianĉino”, romaneto (Menyasszonyfátyol – 2001), „Ho, Sankta Domingo!, romano-eseo (¡Ó, Santo Domingo! – 2001), „Ciganoj – indianoj de Eŭropo”, albumo (Cigányok – Európa indiánjai, 2007), „Mirakloj de Hungarujo”, eseo-albumo (Magyarország csodái), „Mirakloj de Transilvanio”, fotoalbumo (Erdély csodái – 2004), „Skribu sur la via pordego de via domo…”, bilda judaisma leksiketo (Írd fel házad kapujára… – 2004), „Fortikaĵoj”, fotoalbumo el la jarcentturnaj bildkartoj (Várak – 2003), „Memorokartoj el la malnova Hungarujo”, fotoalbumo el jarcentturnaj bildkartoj, kunverkisto (Emléklapok a régi Magyarországról – 1991), „La historio de la voluptemo” (A bujaság története – 2006). Kaj kunverkisto, kunaŭtoro de pluraj libroj kaj laboroj.
